अथ ज्वरिणोऽन्नदानसमयस्तत्र चरकः
क्षुत्सम्भवति पक्वेषु रसदोषमलेषु च
काले वा यदि वाऽकालेसोऽन्नकाल उदाहृतः 207
आमे पाकं गते नॄणां यदा भोजनलालसा
भवेत्काले ह्यकाले वा सोऽन्नकाल उदाहृतः 208
सर्वज्वरेषु सप्ताहं मात्रावल्लघु भोजयेत
वेगापायेऽन्यथा तद्धिज्वरवेगाभिवर्द्धनम 209
आहारनिर्हारविहारयोगाःसदैव सद्भिर्विजने विधेयाः 210
ज्वरे प्रमेहो भवति स्वल्पैरपि विचेष्टितैः
निषण्णं भोजयेत्तस्मान्मूत्रोच्चारौ च कारयेत 211
यथादोषोचितैर्द्र्रव्यैः कर्त्तव्यः कवल ग्रहः
अरोचकास्यवैरस्यमलपूतिप्रसेकहृत 212
भृष्टजीरकचूर्णेन सिन्धुजन्मयुतेन च
जिह्वादन्तान्मुखस्यान्तर्घृष्ट्वा कवलमाचरेत 213
मुखे मलं विगन्धत्वं विरसत्वंच नश्यति
मनःप्रसन्नं भवति भोजनेऽतिरुचिर्भवेत 214
ज्वरितो हितमश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत
अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते म्रियतेऽपि च 215
रक्तशाल्यादयः शस्ताःपुराणाः षष्टिकैः सह
यवाग्वोदनलाजार्थे ज्वरितानां ज्वरापहाः 216
मुद्गान मसूरांश्चणकान कुलत्थान्समकुष्ठकान
यूषार्थे यूषसात्म्यानं ज्वरितानां प्रदापयेत 217
पटोलपत्रं वार्त्ताकुं कुलकं कारवेल्लकम
कर्कोटकं पर्पटकं गोजिह्वां बालमूलकम 218
पत्रं गुडूच्याःशाकार्थे ज्वरितानां ज्वरापहम
लावान् कपिञ्जलानेणान् हरिणान्पृषताञ्छशान 219
कुरङ्गान्कालपुच्छांश्च तथैव मृगमातृकान
मांसार्थं मांससात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत 220
सारसक्रौञ्चशिखिनस्तथा तित्तिरकुक्कुटान
गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति केचिदेवं व्यवस्थिताः 221
ज्वरितानां प्रकोपं तु यदा याति समीरणः
तदैतेऽपि हि शस्यन्ते मात्राकालोपपादिताः 222
निम्बुकं दाडिमं धात्रीफलमम्लं प्रकाङ्क्षते
प्रदद्यादम्लसात्म्याय काञ्जिकं वा पुरातनम 223
तण्डुलानां सुसिद्धानां चतुर्दशगुणे जले
रसः सिक्थैर्विरहितो मण्ड इत्यभिधीयते 224
शुण्ठीसैन्धवसंयुक्तो दीपनः पाचनश्च सः
अन्नस्य सम्यक्सिद्धत्वं ज्ञेया मण्डस्य सिद्धता 225
पेयायूषयवागूनां विलेपीभक्तयोरपि
मण्डो ग्राही लघुः शीतो दीपनो धातुसाम्यकृत
ज्वरघ्नस्तर्पणो बल्यः पित्तश्लेष्मश्रमापहः 226
चतुर्दशगुणे नीरे रक्तशाल्यादिभिः कृता
द्रवाधिका स्वल्पसिक्था पेया प्रोक्ता भिषग्वरैः 227
साऽतिलघ्वी ग्राहिणी च धातुपुष्टिविधायिनी
तृड्ज्वरानिलदौर्बल्यकुक्षिरोगविनाशिनी 228
स्वेदाग्निजननी ज्ञेया वातवर्चोऽनुलोमनी
शुण्ठीसैन्धवसंयुक्ता दीपनी पाचनी च सा 229
आमशूलहरी रुच्या स्याद्विबन्धविनाशिनी 230
प्रमथ्या प्रोच्यते द्रव्यपलात्कल्कीकृताच्छ्रतात
तोयेऽष्टगुणिते तस्याः पानमाहुः पलद्वयम
गुणैः प्रमथ्या पेयावत्ततो लघ्वी विशेषतः 231
अष्टादशगुणे नीरे शिम्बीधान्यशृतो रसः
विरलान्नो घनः किञ्चित्पेयातो यूष उच्यते
उक्तः स एव निर्यूहो रुचिकृच्च विशेषतः 232
कल्कद्र्रव्यपलं शुण्ठी पिप्पली चार्द्धकार्षिकी
वारिप्रस्थेन विपचेत्तद्भवो यूष उच्यते 233
यूषो बल्यो लघुःपाके रुच्यः कण्ड्यः कफापहः 234
मुद्गानां द्विपलं तोये शृतमर्द्धाढकोन्मिते
पादस्थं मर्दितं पूतं दाडिमस्य पलेन तत 235
युक्तं सैन्धवविश्वाह्वधान्यकैः पादिकांशिकैः
कणाजीरकयोश्चूर्णाच्छाणैकेनावचूर्णितम
संस्कृतो मुद्गयूषोऽय पित्तश्लेष्महरो मतः 236
मुद्गानामुत्तमो यूषः दीपनः शीतलो लघुः
व्रणोर्द्ध्वजत्रुरुग्दाहकफपित्तज्वरास्रजित 237
मुद्गामलकयूषस्तु भेदी पित्तानिलापहः
तृड्दाहशमनः शीतो मूर्च्छाश्रममदापहः 238
मसूरयूषः संग्राही बृंही स्वादुः प्रमेहनुत 239
यवागू षडगुणे तोये संसिद्धा घनसिक्थका
पृथग्द्र वैस्तु विरलैः संयुक्ता ज्वरिणे हिता 240
यवागूर्दीपनी लघ्वी तृष्णघ्नी वस्तिशोधिनी
श्रमग्लानिहरी पथ्या ज्वरे चैवातिसारके 241
चतुर्गुणाम्बुसंसिद्धा विलेपी घनसिक्थका
पृथग्द्र वेण रहिता ख्याता शिथिलभक्तिका 242
विलेपी दीपनी बल्या हृद्या संग्राहिणी लघुः
व्रणाक्षिरोगिणां पथ्या तर्पणी तृड्ज्वरापहा 243
जले चतुर्दशगुणे तण्डुलानां चतुष्पलम
विपचेत्स्रावयेन्मण्डं तद्भक्तं मधुरं लघु 244
अन्नं पञ्चगुणे तोये यवागूं षडगुणे पचेत
भक्तं वह्निकरं पथ्यं तर्पणं मूत्रलं लघु 245
सुधौतं प्रस्रुतं चोष्णं विशदं गुणवत्तरम
अधौतमस्रतं शीतं वृष्यं गुरु कफप्रदम 246
अत्युष्णं बलहृद्भक्तं शीतं शुष्कञ्च दुर्जरम
अतिक्लिन्नं ग्लानिकरं दुर्जरं तण्डुलान्वितम 247
भृष्टतण्डुलजं रुच्यं सुगन्धिं कफहृल्लघु
वातास्थापितमन्दाग्निविरिक्तानां प्रशस्यते 248
मांसलं सक्थिजं मांसं तथाऽनस्थि च तैत्तिरम
चतुष्पलोन्मितं सूक्ष्मं कल्पितं क्षालितं जले 249
पिप्पलीपिप्पली मूल शुण्ठीजीरकधान्यकैः
द्विशाणैः संयुते तोये क्वाथ्यमर्द्धाढकोन्मिते
पादस्थितं जलं तत्र दाडिमात् कुट्टिताद्धरेत
तं रसं मर्दितं हिङ्गुभृष्टसैन्धवजीरकैः 250
युक्तं प्रधूपितं पथ्यं शुद्धानां शुद्धिकाङ्क्षिणाम 251
रसौदनो गुरुर्वृष्यो बल्यो वातज्वरापहः 252
साध्यं चतुष्पलं द्रव्यं चतुःषष्टिपलेऽम्बुनि
तत्क्वाथेनार्द्धशिष्टेन मण्डपेयाऽदि साधयेत 253
वृद्धवैद्याः पलं द्र व्यं ग्राहयन्त्याढकेऽम्भसि
भेषजस्यातिबाहुल्यात कदाचिदरुचिर्भवेत 254
यैरन्नैरौषधैर्यैश्च कृता मण्डादयो बुधैः
विचार्य तद्गुणानेतांस्तद्गुणानेव निर्दिशेत 255
अन्नकाले हिता पेया यथास्वं पाचनैः कृता
दीपनी पाचनी लघ्वी ज्वरार्त्तानांज्वरापहा 256
पञ्चमूल्याः कषायन्तु पाचनं वातिके ज्वरे
सक्षौद्रं पैत्तिके मुस्तकटुकेन्द्र्रयवैः कृतम 257
पिप्पल्यादिकषायं तु पाचनं कफजे ज्वरे
लघुना पञ्चमूलेन पिप्पल्या सह धान्यया 258
महत्या पञ्चमूल्याऽथ व्याघ्रीदुःस्पर्शगोक्षुरैः
सिद्धानि भिषगन्नानि प्रयुञ्जीत यथाक्रमम
वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफवाते त्रिदोषजे 259
पेयां वा रक्तशालीनां वस्तिपार्श्वशिरोरुजि
श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरीं पिबेत 260
विबद्धवर्चाः सयवां पिप्पल्यामलकैः शृताम
सर्पिष्मतीं पिबेत्पेयां ज्वरी दोषानुलोमिनीम 261
कासी श्वासी च हिक्की च पञ्चमूलीशृतां पिबेत 262
पेया भेषजसंयोगाल्लघुत्वाच्चाग्निदीपनी
वातमूत्रपुरीषाणां दोषाणां चानुलोमिका 263
स्वेदनाय च सोष्णत्वाद् द्र्रवत्वात्तृट्क्षयाय च
आहारभावात्प्राणाय सरत्वाल्लाघवाय च
ज्वरध्नी हेतुसाम्यत्वात्तस्मात्तां पूर्वमाचरेत 264
यवकोलकुलत्थानां मुद्गमूलकशुण्ठयोः
एकैकमुष्टिमादाय पचेदष्टगुणे जले 265
पञ्चमुष्टिक इत्येष वातपित्तकफापहः
शूले प्रशस्यते गुल्मे कासे श्वासे क्षये ज्वरे 266
रुद्धमूत्रपुरीषस्य गुदे वर्त्तिं निधापयेत 267
पिप्पलीपिप्पलीमूलयवानीचव्यसाधिताम
पाययेत्तु यवागूं वा मारुताद्यनुलोमिनीम 268
मदात्यये मद्यनित्ये ग्रीष्मे पित्तकफोत्थिते
ऊर्ध्वगे रक्तपित्ते च यवागूर्न हिता ज्वरे 269
दाहच्छर्द्यर्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयाऽन्वितम
घर्मार्त्तं मद्यपं चापि तोयालोडितसक्तुकम 270
शर्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम
ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तमन्नं हितं क्वचित 271
द्राक्षादाडिमखर्जूरमृदिताम्बु सशर्करम
लाजचूर्णं समध्वाज्यं सन्तर्पणमुदाहृतम 272
लाजानां सक्तवः क्षौद्र सितायुक्ता विशेषतः
छर्द्यतीसारतृड्दाहविषमूर्च्छाज्वरापहाः 273
तत्र तर्पणमेवादौ प्रदेयं लाजसक्तुभिः
ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तं समधुशर्करम 274
द्राक्षादाडिमखर्जूरप्रियालैः सपरूषकैः
तर्पणार्हस्य दातव्यं तर्पणं ज्वरनाशनम 275
श्रमोपवासानिलजे हितो नित्यं रसौदनः 276
मुद्गयूषौदनश्चैव हितः कफसमुत्थिते
स एव सितयायुक्तः शीतः पित्तज्वरे हितः 277
कृशोऽल्पदोषो यः क्षीणकफो जीर्णज्वरान्वितः
विवद्धासृष्टदोषश्च रूक्षपित्तानिलज्वरी
पिपासाऽत्त सदाहश्च पयसा स सुखी भवेत 278
अजादुग्धं गुडोपेतं पातव्यं ज्वरशान्तये
तदेव तु पयः पीतं तरुणे हन्ति मानवम 279
जीर्णज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादमृतोपमम
तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम 280
न द्विरद्यान्न पूर्वाह्णे नाभिष्यन्दि कदाचन
न तीक्ष्णं न गुरुप्रायं भुञ्जीत तरुणज्वरी 281
न जातु तर्पयेत्प्राज्ञः सहसा ज्वरकर्शितम
तेन संशमितोऽप्यस्यपुनरेव भवेज्ज्वरः 282
दाहः स्वेदो भ्रमस्तृष्णा कम्पो विड्भिदसंज्ञता
कूजनं चातिवैगन्ध्यमाकृतिर्ज्वरमोक्षणे 283
त्रिदोषजे ज्वरे ह्येतदन्तर्वेगे च धातुगे
लक्षणं मोक्षकाले स्यादन्यस्मिन्स्वेददर्शनम 284
देहो लघुर्व्यपगतक्लममोहतापः पाको मुखे करणसौष्ठवमव्यथत्वम
स्वेदः क्षवः प्रकृतियो गिमनोऽन्नलिप्सा कण्डूश्च मूर्ध्निविगतज्वरलक्षणानि 285
स्वेदो लघुत्वं शिरसः कण्डूः पाको मुखस्य च
क्षवथुश्चान्नकाङ्क्षा च ज्वरमुक्तस्य लक्षणम 286
व्यायामञ्च व्यवायञ्च स्नानं चङ्क्रमणानि च
ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान्भवेत 287
व्ययामञ्च व्यवायञ्च प्रवातं शिशिरं जलम
ज्वर मुक्तो नसेवेत यावन्न बलवान्भवेत 288
जन्तोर्ज्वरविमुक्तस्य स्नानं कुर्यात्पुनर्ज्वरम
तस्माज्ज्वरविमुक्तोऽपि स्नानं विषमिव त्यजेत 289
बलवर्णाग्निवपुषां यावन्न प्रकृतिर्भवेत
तावज्ज्वरेण मुक्तोऽपि वर्जनीयानि वर्जयेत 290
वातलाहारचेष्टाभ्यां वायुरामाशयाश्रयः
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत्स्याद् रसानुगः 291
वेपथुर्विषमो वेगः कण्ठौष्ठमुखशोषणम
निद्रा नाशः क्षवस्तम्भो गात्राणां रौक्ष्यमेव च 292
शिरोहृद्गात्ररुग्वक्त्रवैरस्यां बद्धविट्कता
शूलाध्माने जृम्भणञ्च भवन्त्यनिलजे ज्वरे 293
भवन्ति विविधा वातवेदनाः स्यादसुप्तता
पिण्डिकोद्वेष्टनं कर्णस्वनो वक्त्रकषायता
गात्रसादो हनुस्तम्भो विश्लेषः सन्धिजानुनोः 294
शुष्ककासो वमिर्लोमदन्तहर्षः श्रमभ्रमौ
अरुणं मूत्रनेत्रादि तृट्प्रलापोष्णगात्रताः 295
ज्वरितं षडहेऽतीते लघ्वन्नं प्रतिभोजितम
पाचनं शमनीयञ्च कषायं पाययेद्भिषक 296
वातिके सप्तरात्रेण दशरात्रेण पैत्तिके
श्लैष्मिके द्वादशाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजम 297
दोषाणामेव सा शक्तिर्लङ्घने या सहिष्णुता
न हि दोषक्षये कश्चित्सहते लङ्घनं महत 298
कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं बहु
आमक्षयादूर्ध्वमपि वायुर्न सहते क्षणम 299
तत्र भेषजम्
श्रीफलः सर्वतोभद्रा कामदूती च शोणकः
तर्कारी गोक्षुरः क्षुद्रा बृहती कलशी स्थिरा 300
रास्ना कणा कणामूलं कुष्ठं शुण्ठी किरातकः
मुस्ता बलाऽमृता बालं द्रा क्षायासशताह्विकाः 301
एषां क्वाथो निहन्त्येव प्रभञ्जनकृतं ज्वरम्
सोपद्र वञ्च योगोऽय सर्वयोगवरः स्मृतः 302
त्रिशतीतर्कारी श्रीफलटुण्टुकपाटलामूलैः
पाचनमुचितं मारुतजनितज्वरहारि वारिणा क्वथितैः 303
किराताब्दामृतोदीच्य बृहतीद्वयगोक्षुरैः
त्रिपर्णीकलशीबिल्वैः क्वाथो वातज्वरापहः 304
गुडूचीपिप्पलीमूलनागरैःपाचनं शृतम
वातज्वरे तथा पेयं कालिङ्गं सप्तमेऽहनि 305
विश्वाऽमृताग्रन्थिकसिद्धतोयं मरुज्ज्वरः स्यात्पिबतः कुतोऽयम
क्वाथोऽथ कुस्तुम्बुरुदेवदारुक्षुद्रौ षधैः पाचनमत्र चारु 306
पञ्चमूलीवलारास्नाकुलत्थैः सह पौष्करैः
क्वाथो हन्याच्छिरःकम्पं पर्वभेदं मरुज्ज्वरम 307
कणारसोनामृतवल्लिविश्वानिदिग्धिकासिन्धुकभूमिनिम्बैः
समुस्तकैराचरितः कषायो हिताशिनां हन्ति गदानिमांस्तु 308
ज्वरं मरुद्दुष्टिसमुद्भवं तथा बलासजं चानलमन्दताञ्च
कण्ठावरोधं हृदयावरोधं स्वेदञ्च रोमाञ्चहिमत्वमोहान 309
अथ कल्पतरुरसः
शुद्धं शंकरशुक्रमक्षतुलितं मारारिनारी रजस्तद्वत्तावदुमापतिस्फुट गलालङ्कारवस्तु स्मृतम
तावत्येव मनःशिला च विमला तावत्तथा टङ्कणंशुण्ठी द्व्यक्षमिता कणाच मरिचं दिक्पालसंख्याक्षकम 310
विषादिवस्तूनि शिलोपरिष्टाद् विचूर्णयेद्बाससि शोधयेच्च
ततस्तु खल्वे रसगन्धकौ च चूर्णञ्च तद्यामयुगंविमर्द्यम 311
कल्पतरुनामधेयो यथार्थनामा रसः श्रेष्ठ
समीरणश्लेष्मगदान्हरते मात्राऽस्य स्मृता गुञ्जैका 312
आर्द्र्केण सममेष भक्षितो हन्ति वातकफसम्भवं ज्वरम्
श्वासकासमुखसेकशीतता वह्निमान्द्यविसुचीश्च नाशयेत 313
नस्येनाश्वेव हरति शिरोर्तिं कफवातजाम
मोहं महान्तमपि च प्रलापं क्षवथुग्रहम 314
सामन्यज्वरचिकित्सोक्तो महाज्वराङ्कुशः प्रदेयोऽत्र
अथ त्रिपुरभैरवरसः
विषमहौषधमागधिकोषणद्युमणिरक्तकमार्द्रकमर्दितम
क्रमविवर्द्धितमुद्दलितज्वरस्त्रिपुरभैरव एष रसो वरः 315
वातश्लेष्मज्वरे स्वेदं जङ्घापार्श्वास्थिशूलिनि
पीनसश्वासबाधिर्ये कारयेत्तद्विधानवित 316
स्रोतसां मार्दवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम
हत्वा वातकफस्तम्भं स्वेदो ज्वरमपोहति 317
खर्परभृष्टपटस्थितकाञ्जिकसंसिक्तबालुकास्वेदः
शमयति वातकफामयशूलाङ्गभङ्गकम्पादीन 318
कम्पे शिरोहृदयगात्रव्यथायां जृम्भायां पादसुप्ततायाम
पिण्डिकोद्वेष्टनेऽङ्गसादे हनुस्तम्भे च लोमहर्षे 319
मातुलुङ्गफलकेशरो धृतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे
हन्ति वातकफरोगमास्यगं शोषमाशु जडतामरोचकम 320
शर्करादाडिमाभ्याञ्च द्रा क्षादाडिमयोस्तथा
कल्कं विधारयेदास्ये शोषवैरस्यनाशनम 321
द्राक्षाऽमलकयोः कल्कं सघृतं वदने क्षिपेत
तेन घृष्ट्वा मुखस्यान्तः कुर्वीत प्रतिसारणम 322
तेन तालुगलान्तःस्थः संशोषश्चैव शाम्यति
सुरसं जायते वक्त्रं रुचिर्भवति भोजने 323
नावनं लङ्घनं चिन्ता व्यायामः शोकभीरुषः
एभिरेव भवेन्निद्रा नाशः श्लेष्मातिसंक्षयात 324
भृष्टन्तु विजयाचूर्णं मधुना निशि भक्षयेत
निद्रा नाशेऽतिसारे च ग्रहण्यां पावकक्षये 325
गुडं पिप्पलिमूलस्य चूर्णेनालोडितं लिहेत
चिरादपि च संनष्टां निद्रा माप्नोति मानवः 326
वायसजङ्घामूलं बद्धं वा शिरसि काकमाच्याश्च
विधृतं निद्रा जनकं त्वङ्मूलं वा शृतं सगुडम 327
मूलन्तु काकमाच्या बद्धं सूत्रेण मस्तके नियतम
विदधाति नष्टनिद्रो निद्रा माश्वेव सिद्धमिदम 328
शीलयेन्मन्दनिद्र स्तु क्षीरमद्यरसान्दधि
अभ्यङ्गोद्वर्त्तनस्नानमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणम 329
कान्ताबाहुलताऽश्लेषो निर्वृतिः कृतकृत्यता
मनोऽनुकूला विषयाः कामं निद्रा सुखप्रदाः 330
रसे शाके च सूपे च सर्पिर्यूषपयःसु च
निद्रा ं! सञ्जनयत्याशु पलाण्डुरुपयोजितः 331
एक्षवं पोतकी माषः सुरा मांसरसः पयः
गोधूमतिलमत्स्याश्च निद्रां! कुर्वन्ति देहिनाम 332
दारुहैमवती कुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः
लिम्पेत्कोष्णैरम्लपिष्टैः शूलाध्मानयुतोदरम 333
कटुतैलं कणाहिङ्गुवचालशुनसाधितम
उष्णं विनिहितं हन्ति कर्णयोर्निःस्वनं व्यथाम 334
कणा सुगन्धिवचया यवान्या च समन्विता
ताम्बूलसहिता हन्ति शुष्ककासं मुखे धृता 335
श्रमोपवासानिलजे हितो नित्यं रसौदनः
मुद्गामलकयूषस्तु बद्धविट्काय दीयते 336
पेयां वा रक्तशालीनां वस्तिपार्श्वशिरोरुजि
श्वदंष्ट्रकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरीं पिबेत
कासी श्वासी च हिक्की च पञ्चमूलीशृतां पिबेत 337
पित्तलाहारचेष्टायां पित्तमामाशयाश्रयम्
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निंज्वरकृत्स्याद्रसानुगम 338
वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्रा ऽल्पत्वं तथा वमिः
कण्ठौष्ठमुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायते 339
प्रलापो वक्त्रकटुता मूर्च्छा दाहो मदस्तृषा
पीतविण्मूत्र नेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च 340
पैत्तिके दशरात्रेण ज्वरे युञ्जीत भेषजम 341
अथ तिक्ताऽदिक्वाथः
तिक्तामुस्तायवैः पाठाकट्फलाभ्यां सहोदकम
पक्वं सशर्करं पीतं पाचनं पैत्तिके ज्वरे 342
अथ पर्पटादिक्वाथ
पर्पटो वासकस्तिक्ता कैरातो धन्वयासकः
प्रियङ्गुश्च कृतः क्वाथ एषां शर्करया युतः
पिपासादाहपित्तास्रयुक्तं पित्तज्वरं हरेत 343
अथ द्राक्षाऽदिक्वाथः
द्राक्षा हरीतकी मुस्ता कटुका कृतमालकः
पर्पटश्च कृतः क्वाथ एषां पित्तज्वरापहः 344
मुखशोषप्रलापार्त्तिदाह मूर्च्छाभ्रमप्रणुत
पिपासारक्तपित्तानां शमनो भेदनो मतः 345
अथ पटोलादिक्वाथः
पटोलयवधान्याकमधुकं मधुसंयुतम
हन्ति पित्तज्वरं दाहं तृष्णाञ्चातिप्रमाथिनीम 346
अथ गुडूच्यादिक्वाथः
गुडूच्यामलकैर्युक्तः केवलो वाऽपि पर्पटः
पित्तज्वरं हरेत्तूर्णं दाहशोषभ्रमान्वितम 347
एकः पर्पटकः श्रेष्ठः पित्तज्वरविनाशनः
किं पुनर्यदि युज्येत चन्दनोशीरबालकैः 348
अथ ह्रीवेरादिक्वाथः
ह्रीवेरचन्दनोशीरघनपर्पटसाधितम
दद्यात्सुशीतलं वारि तृट्छर्दिज्वरदाहनुत 349
अथ भूनिम्बादिक्वाथः
भूनिम्बातिविषालोध्रमुस्तकेन्द्र यवामृताः 350
बालकं धान्यकं बिल्वं कषायो माक्षिकान्वितः
विड्भेदश्वासकासांश्च रक्तपित्तज्वरं हरेत 351
अथ महाद्राक्षाऽदिक्वाथः
द्राक्षाचन्दनपद्मानि मुस्तातिक्ताऽमृताऽपि च
धात्री बालमुशीरं च लोध्रेन्द्र यवपर्पटाः 352
परूषकं प्रियङ्गुश्च यवासो वासकस्तथा
मधुकं कुलकञ्चापि किरातो धान्यकं तथा 353
एषां क्वाथो निहन्त्येव ज्वरं पित्तसमुत्थितम
तृष्णां दाहं प्रलापञ्च रक्तपित्तं भ्रमं क्लमम 354
मृर्च्छां छर्दिं तथा शूलं मुखशोषमरोचकम
कासं श्वासञ्च हृल्लासं नाशयेन्नात्र संशयः 355
अथ धान्याकक्वाथः
ससितो निशि पर्युषितः प्रातर्धान्याकतण्डुलक्वाथः
पीतः शमयत्यचिरादन्तर्दाहं ज्वरं पैत्तम 356
अथामृताहिमवासाहिमौ
अमृतायाता हिमः प्रातः ससितः पैत्तिकं ज्वरम
वासायाश्च तथा कासरक्तपित्तज्वराञ्जयेत 357
अथद्वितीयो गुडूच्यादिक्वाथः
गुडूची भूमिनिम्बश्च बालं वीरणमूलकम
लघुमुस्तं त्रिवृद्धात्री द्रा क्षा वासा च पर्पटः 358
एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं पित्तकृतं द्रुतम
सोपद्र्रवमपि प्रातर्निपीतो मधुना सह 359
पलाशस्य बदर्या वा निम्बस्य मृदुपल्लवैः
अम्लपिष्टैः प्रलेपोऽय हन्याद्दाहयुतं ज्वरम 360
उत्तानसुप्तस्य गभीरताम्रकांस्यादिपात्रे निहिते च नाभौ
शीताम्बुधारा बहुला पतन्ती निहन्ति दाहं त्वरितं ज्वरं च 361
अथ पथ्याऽवलेहः
पथ्यां तैलघृतक्षौद्र्रैर्लिहन्दाहज्वरापहाम
कासासृक्पित्तवीसर्पश्वासान्हन्ति वमीमपि 362
काञ्जिकार्द्र पटेनावगुण्ठनं दाहनाशनम
अथ गोतक्रसंस्विन्नशीतलीकृतवाससा 363
द्राक्षाऽमलककल्केन कवलोऽत्र हितो मतः
पक्वदाडिमबीजैर्वा धानाकल्केन च क्वचित 364
दाहकम्पार्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयान्वितम
शर्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम 365
मुद्गयूषौदनो देयः सितया पैत्तिके ज्वरे
हर्म्ये शुभ्राभ्रसङ्काशे शशाङ्ककरशीतले
मलयोद्भवसंसिक्ते सुप्यात्पित्तज्वरी नरः 366
हारावलीचन्दनशीतलानां सुगन्धपुष्पाम्बरभूषितानाम
नितम्बिनीनां सुपयोधराणामालिङ्गनान्याशु हरन्ति दाहम 367
आह्लादश्चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत्पुनः
हितञ्च भोजयेदन्नं न प्रीतिसुरतंमहत 368
वाप्यः कमलहासिन्यो जलयन्त्रगृहाः शुभाः
नार्यश्चन्दनदिग्धाङ्ग्यो दाहदैन्यहरा मताः 369
इति पित्तज्वराधिकार
अथ कफज्वराधिकारः
श्लेष्मलाहारचेष्टाभ्यां कफो ह्यामाशयाश्रयः
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत्स्याद्र सानुगः 370
स्तैमित्यं स्तिमितोवेग आलस्यं मधुरास्यता
शुक्लमूत्रपुरीषत्वं स्तम्भस्तृप्तिरथापि वा 371
गौरवं शीतमुत्क्लेदो रोमहर्षोऽतिनिद्रि ता
प्रतिश्यायोऽरूचिः कासः कफजेऽक्ष्णोश्च शुक्लता 372
श्लैष्मिके द्वादशाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजम
पिप्पल्यादिकषायन्तु कफजे परिपाचनम 373
पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं गजपिप्पली
नागरं चित्रकं चव्यं रेणुकैलाऽजमोदिकाः 374
सर्षपो हिङ्गु भार्गी च पाठेन्द्र यवजीरकाः
महानिम्बश्च मूर्वा च विषा तिक्ता विडङ्गकम 375
पिप्पल्यादिगणो ह्येषः कफमारुतनाशनः
गुल्मशूलज्वरहरो दीपनस्त्वामपाचनः 376
क्षौद्रो पकुल्यासंयोगः श्वासकासज्वरापहः
प्लीहानं हन्ति हिक्काञ्च बालानामपि शस्यते 377
पिप्पलद्यं त्रिफलां चापि समभागां ज्वरी लिहन
मधुना सर्पिषा चापि कासी श्वासी सुखी भवेत 378
कट्फलं पौष्करं शृङ्गी कृष्णाच मधुना सह
श्वासकासज्वरहरो लेहोऽय कफनाशनः 379
कट्फलं पौष्करं शृङ्गी यवानी कारवी तथा
कटुत्रयञ्चसर्वाणि समभागानि चूर्णयेत 380
आर्द्र कस्वरसैर्लिह्यान्मधुना वा कफज्वरी
कासश्वासारुचिच्छर्दिहिक्काश्लेष्मानिलापहः 381
सिन्दुवारदलक्वाथं कणाऽढ्य कफजे ज्वरे
जङ्घयोश्च बले क्षीणे कर्णे च पिहिते पिबेत 382
यवानी पिप्पली वासा तथा खाखसवल्कलम
एषां क्वाथं पिबेत्कासे श्वासे च कफजे ज्वरे 383
वासाक्षुद्रा ऽमृताक्वाथः क्षौद्रेण ज्वरकासहृत 384
मरिचं पिप्पलीमूलं नागरं कारवी कणा
चित्रकं कट्फलं कुष्ठं ससुगन्धि वचा शिवा 385
कण्टकारीजटा शृङ्गी यवानी पिचुमन्दकः
एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं सोपद्रवं कफात 386
कफवातव्याधिहरत्वाद्वाता धिकारोक्तकल्पतरुरसोयोज्यः
सिन्धुत्रिकटुराजीभिरार्द्र केण कफे हितः 387
मुद्गयूषौदनो देयो ज्वरे कफसमुत्थिते 388
इति श्लेष्म ज्वराधिकारः
अथ वातपित्तज्वराधिकारः
वातपित्तकरैर्वातपित्ते ह्यामाशयाश्रये
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगे ज्वरकारिणी 389
प्राग्रूपे वातपित्तस्य भवतो वातपैत्तिके 390
तृष्णा मूर्च्छा भ्रमो दाहो निद्रा नाशः शिरोरुजा
कण्ठास्यशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तमः
पर्वभेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः 391
वातपित्तज्वरे देयमौषधं पञ्चमेऽहनि 392
किराततिक्तममृतां द्राक्षामामलकं शटीम
निष्क्वाथ्य सगुडं क्वाथं वातपित्तज्वरे पिबेत 393
गुडूची पर्पटो मुस्तं किरातो विश्वभेषजम
वातपित्तज्वरे देयं पञ्चभद्र मिदं शुभम 394
त्रिफलाशाल्मलीरास्नाराजवृक्षाटरूषकैः
श्रृतमम्बु हरत्याशु वातपित्तभवं ज्वरम 395
मधुकं सारिवा द्राक्षा मधूकं चन्दनोत्पलम
काश्मरीफलकं लोध्रं त्रिफला पद्मकेशरम
परूषकं मृणालञ्च क्षिपेत्संचूर्ण्य वारिणि
निशोषितं सिताक्षौद्र लाजयुक्तन्तु तत्पिबेत
वातपित्तज्वरं दाहं तृष्णां मूर्च्छाऽरुचिभ्रमान
शमयेद्र क्तपित्तञ्चजीमूतमिव मारुतः 396
मुद्गामलकयूषस्तु वातपित्तज्वरे हितः
महादाहे प्रदातव्यो यूषश्चणकसम्भवः 397
दाडिमामलकमुद्गसम्भवो यूष उक्त इति वातपैत्तिके इति
कफपित्तहरा मुद्गाः कारवेल्ल्यादयस्तथा
प्रायेण न च ते देया वातपित्तोत्तरे ज्वरे
दत्तास्तु ज्वरविष्टम्भशूलोदावर्त्तकारिणः 398
इति वातपित्तज्वराधिकारः समाप्तः
अथ वातश्लेष्मज्वराधिकारः
वातश्लेष्मकरैर्वातकफावामाशयाश्रयौ
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगौ ज्वरकारिणौ 399
प्राग्रूपे वातकफयोः स्यातां वातकफज्वरे 400
स्तैमित्यं पर्वणां भेदो निद्रा गौरवमेव च
शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदाप्रवर्त्तनम
सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः 401
वातश्लेष्मज्वरे देयमौषधं नवमेऽहनि 402
अथ पञ्चकोलम्
पिप्पलीपिप्पली मूलचव्यचित्रकनागरैः
दीपनीयः स्मृतो वर्गो वातश्लेष्मज्वरापहः 403
कोलमात्रोपयोगित्वात्पञ्चकोलमिदं स्मृतम
तीक्ष्णोष्णं पाचनं श्रेष्ठं दीपनं कफदाहनुत
गुल्मप्लीहोदरानाहशूलघ्नं पित्तकोपनम 404
अथ द्वितीयः किरातादिक्वाथः
किरातविश्वाऽमृतवल्लिसिंहिकाव्याघ्रीकणामूलरसोनसिन्दुकैः
कृतः कषायो विनिहन्ति सत्वरं ज्वरं समीरात्सकफात्समुत्त्थितम 405
अथ पिप्पल्यादिक्वाथः
पिप्पल्यादिगणक्वाथं पिबेद्वातकफज्वरी
नातः परं किञ्चिदस्ति ज्वरे भेषजमुत्तमम 406
अथ बृहत्पिप्पल्यादिक्वाथः
पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम
वचा सातिविषाऽजाजी पाठावत्सकरेणुकाः 407
किराततिक्तको मूर्वा सर्षपा मरिचानि च
कट्फलं पुष्करं भार्गो विडङ्गंकर्कटाह्वयम 408
अर्कमूलं वृहत्सिंही श्रेयसी सदुरालभा
दीप्यकश्चाजमोदा च शुकनासा सहिङ्गुका 409
एतानि समभागानि गण एकोऽष्टविंशतिः
एषां क्वाथो निपीतः स्याद्वातश्लेष्मज्वरापहः 410
हन्ति वातं तथा शीतं प्रस्वेदमतिवेपथुम
प्रलापञ्चातिनिद्रा ञ्च रोमहर्षारुची तथा 411
महावातेऽपतन्त्रे च शून्यत्वे सर्वगात्रजे
पिप्पल्यादिमहाक्वाथो ज्वरे सर्वत्र पूजितः 412
अथ दशमूलीक्वाथः
दशमूलीरसः पीतः कणाऽढ्य कफवातजे
ज्वरेऽविपाके निद्रा यां पार्श्वरुक्छ्वासकासके 413
अथ पिप्पलीक्वाथः
पिप्पलीभिः शृतं तोयमनभिष्यन्दि दीपनम
वातश्लेष्मज्वरं हन्ति सेवितं प्लीहनाशनम 414
अथ सूर्यशेखररसः
सूतकं टङ्कणं भृष्टं गन्धं शुद्धं समं समम
द्विगुणं सूतकाद्देयं जैपालं तुषवर्जितम 415
सैन्धवं मरिचं चिञ्चात्वक्क्षारः शर्कराऽपि च
प्रत्येकं सूततुल्यं स्याज्जम्बीरैर्मर्दयेद्दिनम 416
सूर्यशेखरनामाऽय रसो गुञ्जाद्वयोन्मितः
भक्षितस्तप्ततोयेन वातश्लेष्मज्वरापहः 417
स्वेदोद्गमे भृष्टकुलत्थचूर्णनिपातनं शस्तमिति ब्रुवन्ति
जीर्णं शकृद्गोर्लवणस्य भाजनं संचूर्णितं स्वेदहरं सुधूलनात 418
अथ मरिचाद्युद्धूलनम
मरिचं पिप्पली शुण्ठी पथ्या लोध्रञ्च पौष्करम
भूनिम्बः कटुकाकुष्ठं कचूरोलिङ्गिका शटी 419
एतानि समभागानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत
एतदुद्धूलनं श्रेष्ठं स्रोतोवत्स्वेदनिर्गमे 420
अथ भूनिम्बाद्युद्धूलनम
भूनिम्बः कारवी तिक्ता वचा कट्फलजं रजः
एषामुद्धूलनं श्रेष्ठं सततं स्वेदसंस्रवे 421
अथ वालुका स्वेदः
पूर्वोक्तो वालुकास्वेदोऽप्यत्र समुचितः यदुक्तम
पीनसश्वासबाधिर्यजङ्घापार्श्वास्थिशूलिनि
वातश्लेष्मज्वरे देयमौषधं तद्विधानवित 422
मातुलुङ्गफलकेशरो धृतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे
हन्तिवातकफरोगमास्यगं शोषमाशु जडतामरोचकम 423
महत्या पञ्चमूल्याऽन्न सम्यक्सिद्धं चिकित्सकः
सप्तमे दिवसे दद्याज्ज्वरे वातवलासजे 424
इति वात कफज्वराधिकारः समाप्तः
अथ पित्तकफज्वराधिकारः
पित्तश्लेष्मकरैः पित्तकफावामाशयाश्रयौ
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगौज्वरकारिणौ 425
प्राग्रूपे पित्तकफयोः स्यातां पित्तकफज्वरे 426
लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा मोहः कासोऽरुचिस्तृषा
मुहुर्दाहो मुहुः शीतं पित्तश्लेष्मज्वराकृतिः 427
पित्तश्लेष्मज्वरे देयमौषधं दशमेऽहनि 428
गुडूची निम्बधान्याकं चन्दनं कटुरोहिणी
गुडूच्यादिरयं क्वाथः पाचनो दीपनः स्मृतः
तृष्णादाहारुचिच्छर्दिपित्तश्लेष्मज्वरापहः 429
अमृताकटुकाऽरिष्टपटोलघनचन्दनम
नागरेन्द्र यवं चैतदमृताष्टकमीरितम 430
क्वथितं सकणाचूर्णं पित्तश्लेष्मज्वरापहम
हृल्लासारोचकच्छर्दितृष्णादाहनिवारणम 431
अथ कण्टकार्यादिक्वाथः
कण्टकार्यमृताभार्गी विश्वेन्द्र्रयववासकम
भूनिम्बं चन्दनं मुस्तं पटोलं कटुरोहिणीम 432
विपाच्य पाययेत्क्वाथं पित्तश्लेष्मज्वरापहम
दाहतृष्णाऽरुचिच्छर्दिकासशूलनिवारणम 433
नागरोशीरबिल्वाब्द धान्यमोचरसाम्बुभिः
कृतः क्वाथो भवेद् ग्राही पित्तश्लेष्मज्वरापहः 434
शर्करामक्षमात्राञ्च कटुकीं चोष्णवारिणा
पीत्वा ज्वरं जयेज्जन्तुः पित्तश्लेष्मसमुद्भवम 435
सपत्रपुष्पवासाया रसः क्षौद्र सितायुतः
पित्तष्लेमज्वरं हन्ति साम्लपित्तं सकामलम 436
कषायः परिपीतस्तु शृङ्गबेरपटोलयोः
पित्तश्लेष्मज्वरवमीदाहकण्डूहरो भवेत 437
पटोलधान्ययोर्यूषः पित्तश्लेष्मज्वरापहः 438
इति पित्तकफज्वराधिकारः समाप्तः
अथ सन्निपातज्वराधिकारः
त्रिदोषजनकैर्वातः पित्तां श्लेष्माऽमगेहगाः
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगा ज्वरकारिणः 439
क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थिसन्धिशिरोरुजा
सास्रावे कलुषे रक्ते निर्भुग्ने चापि लोचने 440
सस्वनौ सरुजौ कर्णौ कण्ठः शूकैरिवावृतः
तन्द्रा मोहः प्रलापश्च कासः श्वासोऽरुचिर्भ्रमः 441
परिदग्धा खरस्पर्शा जिह्वा स्रस्ताङ्गता परा
ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिश्रितस्य च
शिरसो लोठनं तृष्णा निद्रा नाशो हृदि व्यथा
स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद्दर्शनमल्पशः 442
कृशत्वं नातिगात्राणां प्रततं कण्ठकूजनम
कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानाञ्च दर्शनम 443
मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च
चिरात्पाकश्च दोषाणांसन्निपातज्वराकृतिः 444
एकोल्वणास्त्रयस्तेषु द्व्युल्वणाश्च तथेति षट
त्र्युल्वणश्च भवेदेको विज्ञेयः स तु सप्तमः 445
प्रवृद्धमध्यहीनैस्तु वातपित्तकफैश्च षट
सन्निपातज्वरस्यैवं स्युर्विशेषास्त्रयोदश 446
विस्फारकश्चाशुकारी कम्पनो बभ्रसंज्ञकः
शीघ्रकारी तथा भल्लुः सप्तमः कूटपाकलः 447
सम्मोहकः पाकलश्च याम्यः क्रकच इत्यपि
ततः कर्कटकः प्रोक्तस्ततो वैदारिकाभिधः 448
क्षुत्सम्भवति पक्वेषु रसदोषमलेषु च
काले वा यदि वाऽकालेसोऽन्नकाल उदाहृतः 207
आमे पाकं गते नॄणां यदा भोजनलालसा
भवेत्काले ह्यकाले वा सोऽन्नकाल उदाहृतः 208
सर्वज्वरेषु सप्ताहं मात्रावल्लघु भोजयेत
वेगापायेऽन्यथा तद्धिज्वरवेगाभिवर्द्धनम 209
आहारनिर्हारविहारयोगाःसदैव सद्भिर्विजने विधेयाः 210
ज्वरे प्रमेहो भवति स्वल्पैरपि विचेष्टितैः
निषण्णं भोजयेत्तस्मान्मूत्रोच्चारौ च कारयेत 211
यथादोषोचितैर्द्र्रव्यैः कर्त्तव्यः कवल ग्रहः
अरोचकास्यवैरस्यमलपूतिप्रसेकहृत 212
भृष्टजीरकचूर्णेन सिन्धुजन्मयुतेन च
जिह्वादन्तान्मुखस्यान्तर्घृष्ट्वा कवलमाचरेत 213
मुखे मलं विगन्धत्वं विरसत्वंच नश्यति
मनःप्रसन्नं भवति भोजनेऽतिरुचिर्भवेत 214
ज्वरितो हितमश्नीयाद्यद्यप्यस्यारुचिर्भवेत
अन्नकाले ह्यभुञ्जानः क्षीयते म्रियतेऽपि च 215
रक्तशाल्यादयः शस्ताःपुराणाः षष्टिकैः सह
यवाग्वोदनलाजार्थे ज्वरितानां ज्वरापहाः 216
मुद्गान मसूरांश्चणकान कुलत्थान्समकुष्ठकान
यूषार्थे यूषसात्म्यानं ज्वरितानां प्रदापयेत 217
पटोलपत्रं वार्त्ताकुं कुलकं कारवेल्लकम
कर्कोटकं पर्पटकं गोजिह्वां बालमूलकम 218
पत्रं गुडूच्याःशाकार्थे ज्वरितानां ज्वरापहम
लावान् कपिञ्जलानेणान् हरिणान्पृषताञ्छशान 219
कुरङ्गान्कालपुच्छांश्च तथैव मृगमातृकान
मांसार्थं मांससात्म्यानां ज्वरितानां प्रदापयेत 220
सारसक्रौञ्चशिखिनस्तथा तित्तिरकुक्कुटान
गुरूष्णत्वान्न शंसन्ति केचिदेवं व्यवस्थिताः 221
ज्वरितानां प्रकोपं तु यदा याति समीरणः
तदैतेऽपि हि शस्यन्ते मात्राकालोपपादिताः 222
निम्बुकं दाडिमं धात्रीफलमम्लं प्रकाङ्क्षते
प्रदद्यादम्लसात्म्याय काञ्जिकं वा पुरातनम 223
तण्डुलानां सुसिद्धानां चतुर्दशगुणे जले
रसः सिक्थैर्विरहितो मण्ड इत्यभिधीयते 224
शुण्ठीसैन्धवसंयुक्तो दीपनः पाचनश्च सः
अन्नस्य सम्यक्सिद्धत्वं ज्ञेया मण्डस्य सिद्धता 225
पेयायूषयवागूनां विलेपीभक्तयोरपि
मण्डो ग्राही लघुः शीतो दीपनो धातुसाम्यकृत
ज्वरघ्नस्तर्पणो बल्यः पित्तश्लेष्मश्रमापहः 226
चतुर्दशगुणे नीरे रक्तशाल्यादिभिः कृता
द्रवाधिका स्वल्पसिक्था पेया प्रोक्ता भिषग्वरैः 227
साऽतिलघ्वी ग्राहिणी च धातुपुष्टिविधायिनी
तृड्ज्वरानिलदौर्बल्यकुक्षिरोगविनाशिनी 228
स्वेदाग्निजननी ज्ञेया वातवर्चोऽनुलोमनी
शुण्ठीसैन्धवसंयुक्ता दीपनी पाचनी च सा 229
आमशूलहरी रुच्या स्याद्विबन्धविनाशिनी 230
प्रमथ्या प्रोच्यते द्रव्यपलात्कल्कीकृताच्छ्रतात
तोयेऽष्टगुणिते तस्याः पानमाहुः पलद्वयम
गुणैः प्रमथ्या पेयावत्ततो लघ्वी विशेषतः 231
अष्टादशगुणे नीरे शिम्बीधान्यशृतो रसः
विरलान्नो घनः किञ्चित्पेयातो यूष उच्यते
उक्तः स एव निर्यूहो रुचिकृच्च विशेषतः 232
कल्कद्र्रव्यपलं शुण्ठी पिप्पली चार्द्धकार्षिकी
वारिप्रस्थेन विपचेत्तद्भवो यूष उच्यते 233
यूषो बल्यो लघुःपाके रुच्यः कण्ड्यः कफापहः 234
मुद्गानां द्विपलं तोये शृतमर्द्धाढकोन्मिते
पादस्थं मर्दितं पूतं दाडिमस्य पलेन तत 235
युक्तं सैन्धवविश्वाह्वधान्यकैः पादिकांशिकैः
कणाजीरकयोश्चूर्णाच्छाणैकेनावचूर्णितम
संस्कृतो मुद्गयूषोऽय पित्तश्लेष्महरो मतः 236
मुद्गानामुत्तमो यूषः दीपनः शीतलो लघुः
व्रणोर्द्ध्वजत्रुरुग्दाहकफपित्तज्वरास्रजित 237
मुद्गामलकयूषस्तु भेदी पित्तानिलापहः
तृड्दाहशमनः शीतो मूर्च्छाश्रममदापहः 238
मसूरयूषः संग्राही बृंही स्वादुः प्रमेहनुत 239
यवागू षडगुणे तोये संसिद्धा घनसिक्थका
पृथग्द्र वैस्तु विरलैः संयुक्ता ज्वरिणे हिता 240
यवागूर्दीपनी लघ्वी तृष्णघ्नी वस्तिशोधिनी
श्रमग्लानिहरी पथ्या ज्वरे चैवातिसारके 241
चतुर्गुणाम्बुसंसिद्धा विलेपी घनसिक्थका
पृथग्द्र वेण रहिता ख्याता शिथिलभक्तिका 242
विलेपी दीपनी बल्या हृद्या संग्राहिणी लघुः
व्रणाक्षिरोगिणां पथ्या तर्पणी तृड्ज्वरापहा 243
जले चतुर्दशगुणे तण्डुलानां चतुष्पलम
विपचेत्स्रावयेन्मण्डं तद्भक्तं मधुरं लघु 244
अन्नं पञ्चगुणे तोये यवागूं षडगुणे पचेत
भक्तं वह्निकरं पथ्यं तर्पणं मूत्रलं लघु 245
सुधौतं प्रस्रुतं चोष्णं विशदं गुणवत्तरम
अधौतमस्रतं शीतं वृष्यं गुरु कफप्रदम 246
अत्युष्णं बलहृद्भक्तं शीतं शुष्कञ्च दुर्जरम
अतिक्लिन्नं ग्लानिकरं दुर्जरं तण्डुलान्वितम 247
भृष्टतण्डुलजं रुच्यं सुगन्धिं कफहृल्लघु
वातास्थापितमन्दाग्निविरिक्तानां प्रशस्यते 248
मांसलं सक्थिजं मांसं तथाऽनस्थि च तैत्तिरम
चतुष्पलोन्मितं सूक्ष्मं कल्पितं क्षालितं जले 249
पिप्पलीपिप्पली मूल शुण्ठीजीरकधान्यकैः
द्विशाणैः संयुते तोये क्वाथ्यमर्द्धाढकोन्मिते
पादस्थितं जलं तत्र दाडिमात् कुट्टिताद्धरेत
तं रसं मर्दितं हिङ्गुभृष्टसैन्धवजीरकैः 250
युक्तं प्रधूपितं पथ्यं शुद्धानां शुद्धिकाङ्क्षिणाम 251
रसौदनो गुरुर्वृष्यो बल्यो वातज्वरापहः 252
साध्यं चतुष्पलं द्रव्यं चतुःषष्टिपलेऽम्बुनि
तत्क्वाथेनार्द्धशिष्टेन मण्डपेयाऽदि साधयेत 253
वृद्धवैद्याः पलं द्र व्यं ग्राहयन्त्याढकेऽम्भसि
भेषजस्यातिबाहुल्यात कदाचिदरुचिर्भवेत 254
यैरन्नैरौषधैर्यैश्च कृता मण्डादयो बुधैः
विचार्य तद्गुणानेतांस्तद्गुणानेव निर्दिशेत 255
अन्नकाले हिता पेया यथास्वं पाचनैः कृता
दीपनी पाचनी लघ्वी ज्वरार्त्तानांज्वरापहा 256
पञ्चमूल्याः कषायन्तु पाचनं वातिके ज्वरे
सक्षौद्रं पैत्तिके मुस्तकटुकेन्द्र्रयवैः कृतम 257
पिप्पल्यादिकषायं तु पाचनं कफजे ज्वरे
लघुना पञ्चमूलेन पिप्पल्या सह धान्यया 258
महत्या पञ्चमूल्याऽथ व्याघ्रीदुःस्पर्शगोक्षुरैः
सिद्धानि भिषगन्नानि प्रयुञ्जीत यथाक्रमम
वातपित्ते श्लेष्मपित्ते कफवाते त्रिदोषजे 259
पेयां वा रक्तशालीनां वस्तिपार्श्वशिरोरुजि
श्वदंष्ट्राकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरीं पिबेत 260
विबद्धवर्चाः सयवां पिप्पल्यामलकैः शृताम
सर्पिष्मतीं पिबेत्पेयां ज्वरी दोषानुलोमिनीम 261
कासी श्वासी च हिक्की च पञ्चमूलीशृतां पिबेत 262
पेया भेषजसंयोगाल्लघुत्वाच्चाग्निदीपनी
वातमूत्रपुरीषाणां दोषाणां चानुलोमिका 263
स्वेदनाय च सोष्णत्वाद् द्र्रवत्वात्तृट्क्षयाय च
आहारभावात्प्राणाय सरत्वाल्लाघवाय च
ज्वरध्नी हेतुसाम्यत्वात्तस्मात्तां पूर्वमाचरेत 264
यवकोलकुलत्थानां मुद्गमूलकशुण्ठयोः
एकैकमुष्टिमादाय पचेदष्टगुणे जले 265
पञ्चमुष्टिक इत्येष वातपित्तकफापहः
शूले प्रशस्यते गुल्मे कासे श्वासे क्षये ज्वरे 266
रुद्धमूत्रपुरीषस्य गुदे वर्त्तिं निधापयेत 267
पिप्पलीपिप्पलीमूलयवानीचव्यसाधिताम
पाययेत्तु यवागूं वा मारुताद्यनुलोमिनीम 268
मदात्यये मद्यनित्ये ग्रीष्मे पित्तकफोत्थिते
ऊर्ध्वगे रक्तपित्ते च यवागूर्न हिता ज्वरे 269
दाहच्छर्द्यर्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयाऽन्वितम
घर्मार्त्तं मद्यपं चापि तोयालोडितसक्तुकम 270
शर्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम
ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तमन्नं हितं क्वचित 271
द्राक्षादाडिमखर्जूरमृदिताम्बु सशर्करम
लाजचूर्णं समध्वाज्यं सन्तर्पणमुदाहृतम 272
लाजानां सक्तवः क्षौद्र सितायुक्ता विशेषतः
छर्द्यतीसारतृड्दाहविषमूर्च्छाज्वरापहाः 273
तत्र तर्पणमेवादौ प्रदेयं लाजसक्तुभिः
ज्वरापहैः फलरसैर्युक्तं समधुशर्करम 274
द्राक्षादाडिमखर्जूरप्रियालैः सपरूषकैः
तर्पणार्हस्य दातव्यं तर्पणं ज्वरनाशनम 275
श्रमोपवासानिलजे हितो नित्यं रसौदनः 276
मुद्गयूषौदनश्चैव हितः कफसमुत्थिते
स एव सितयायुक्तः शीतः पित्तज्वरे हितः 277
कृशोऽल्पदोषो यः क्षीणकफो जीर्णज्वरान्वितः
विवद्धासृष्टदोषश्च रूक्षपित्तानिलज्वरी
पिपासाऽत्त सदाहश्च पयसा स सुखी भवेत 278
अजादुग्धं गुडोपेतं पातव्यं ज्वरशान्तये
तदेव तु पयः पीतं तरुणे हन्ति मानवम 279
जीर्णज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादमृतोपमम
तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानवम 280
न द्विरद्यान्न पूर्वाह्णे नाभिष्यन्दि कदाचन
न तीक्ष्णं न गुरुप्रायं भुञ्जीत तरुणज्वरी 281
न जातु तर्पयेत्प्राज्ञः सहसा ज्वरकर्शितम
तेन संशमितोऽप्यस्यपुनरेव भवेज्ज्वरः 282
दाहः स्वेदो भ्रमस्तृष्णा कम्पो विड्भिदसंज्ञता
कूजनं चातिवैगन्ध्यमाकृतिर्ज्वरमोक्षणे 283
त्रिदोषजे ज्वरे ह्येतदन्तर्वेगे च धातुगे
लक्षणं मोक्षकाले स्यादन्यस्मिन्स्वेददर्शनम 284
देहो लघुर्व्यपगतक्लममोहतापः पाको मुखे करणसौष्ठवमव्यथत्वम
स्वेदः क्षवः प्रकृतियो गिमनोऽन्नलिप्सा कण्डूश्च मूर्ध्निविगतज्वरलक्षणानि 285
स्वेदो लघुत्वं शिरसः कण्डूः पाको मुखस्य च
क्षवथुश्चान्नकाङ्क्षा च ज्वरमुक्तस्य लक्षणम 286
व्यायामञ्च व्यवायञ्च स्नानं चङ्क्रमणानि च
ज्वरमुक्तो न सेवेत यावन्न बलवान्भवेत 287
व्ययामञ्च व्यवायञ्च प्रवातं शिशिरं जलम
ज्वर मुक्तो नसेवेत यावन्न बलवान्भवेत 288
जन्तोर्ज्वरविमुक्तस्य स्नानं कुर्यात्पुनर्ज्वरम
तस्माज्ज्वरविमुक्तोऽपि स्नानं विषमिव त्यजेत 289
बलवर्णाग्निवपुषां यावन्न प्रकृतिर्भवेत
तावज्ज्वरेण मुक्तोऽपि वर्जनीयानि वर्जयेत 290
वातलाहारचेष्टाभ्यां वायुरामाशयाश्रयः
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत्स्याद् रसानुगः 291
वेपथुर्विषमो वेगः कण्ठौष्ठमुखशोषणम
निद्रा नाशः क्षवस्तम्भो गात्राणां रौक्ष्यमेव च 292
शिरोहृद्गात्ररुग्वक्त्रवैरस्यां बद्धविट्कता
शूलाध्माने जृम्भणञ्च भवन्त्यनिलजे ज्वरे 293
भवन्ति विविधा वातवेदनाः स्यादसुप्तता
पिण्डिकोद्वेष्टनं कर्णस्वनो वक्त्रकषायता
गात्रसादो हनुस्तम्भो विश्लेषः सन्धिजानुनोः 294
शुष्ककासो वमिर्लोमदन्तहर्षः श्रमभ्रमौ
अरुणं मूत्रनेत्रादि तृट्प्रलापोष्णगात्रताः 295
ज्वरितं षडहेऽतीते लघ्वन्नं प्रतिभोजितम
पाचनं शमनीयञ्च कषायं पाययेद्भिषक 296
वातिके सप्तरात्रेण दशरात्रेण पैत्तिके
श्लैष्मिके द्वादशाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजम 297
दोषाणामेव सा शक्तिर्लङ्घने या सहिष्णुता
न हि दोषक्षये कश्चित्सहते लङ्घनं महत 298
कफपित्ते द्रवे धातू सहेते लङ्घनं बहु
आमक्षयादूर्ध्वमपि वायुर्न सहते क्षणम 299
तत्र भेषजम्
श्रीफलः सर्वतोभद्रा कामदूती च शोणकः
तर्कारी गोक्षुरः क्षुद्रा बृहती कलशी स्थिरा 300
रास्ना कणा कणामूलं कुष्ठं शुण्ठी किरातकः
मुस्ता बलाऽमृता बालं द्रा क्षायासशताह्विकाः 301
एषां क्वाथो निहन्त्येव प्रभञ्जनकृतं ज्वरम्
सोपद्र वञ्च योगोऽय सर्वयोगवरः स्मृतः 302
त्रिशतीतर्कारी श्रीफलटुण्टुकपाटलामूलैः
पाचनमुचितं मारुतजनितज्वरहारि वारिणा क्वथितैः 303
किराताब्दामृतोदीच्य बृहतीद्वयगोक्षुरैः
त्रिपर्णीकलशीबिल्वैः क्वाथो वातज्वरापहः 304
गुडूचीपिप्पलीमूलनागरैःपाचनं शृतम
वातज्वरे तथा पेयं कालिङ्गं सप्तमेऽहनि 305
विश्वाऽमृताग्रन्थिकसिद्धतोयं मरुज्ज्वरः स्यात्पिबतः कुतोऽयम
क्वाथोऽथ कुस्तुम्बुरुदेवदारुक्षुद्रौ षधैः पाचनमत्र चारु 306
पञ्चमूलीवलारास्नाकुलत्थैः सह पौष्करैः
क्वाथो हन्याच्छिरःकम्पं पर्वभेदं मरुज्ज्वरम 307
कणारसोनामृतवल्लिविश्वानिदिग्धिकासिन्धुकभूमिनिम्बैः
समुस्तकैराचरितः कषायो हिताशिनां हन्ति गदानिमांस्तु 308
ज्वरं मरुद्दुष्टिसमुद्भवं तथा बलासजं चानलमन्दताञ्च
कण्ठावरोधं हृदयावरोधं स्वेदञ्च रोमाञ्चहिमत्वमोहान 309
अथ कल्पतरुरसः
शुद्धं शंकरशुक्रमक्षतुलितं मारारिनारी रजस्तद्वत्तावदुमापतिस्फुट गलालङ्कारवस्तु स्मृतम
तावत्येव मनःशिला च विमला तावत्तथा टङ्कणंशुण्ठी द्व्यक्षमिता कणाच मरिचं दिक्पालसंख्याक्षकम 310
विषादिवस्तूनि शिलोपरिष्टाद् विचूर्णयेद्बाससि शोधयेच्च
ततस्तु खल्वे रसगन्धकौ च चूर्णञ्च तद्यामयुगंविमर्द्यम 311
कल्पतरुनामधेयो यथार्थनामा रसः श्रेष्ठ
समीरणश्लेष्मगदान्हरते मात्राऽस्य स्मृता गुञ्जैका 312
आर्द्र्केण सममेष भक्षितो हन्ति वातकफसम्भवं ज्वरम्
श्वासकासमुखसेकशीतता वह्निमान्द्यविसुचीश्च नाशयेत 313
नस्येनाश्वेव हरति शिरोर्तिं कफवातजाम
मोहं महान्तमपि च प्रलापं क्षवथुग्रहम 314
सामन्यज्वरचिकित्सोक्तो महाज्वराङ्कुशः प्रदेयोऽत्र
अथ त्रिपुरभैरवरसः
विषमहौषधमागधिकोषणद्युमणिरक्तकमार्द्रकमर्दितम
क्रमविवर्द्धितमुद्दलितज्वरस्त्रिपुरभैरव एष रसो वरः 315
वातश्लेष्मज्वरे स्वेदं जङ्घापार्श्वास्थिशूलिनि
पीनसश्वासबाधिर्ये कारयेत्तद्विधानवित 316
स्रोतसां मार्दवं कृत्वा नीत्वा पावकमाशयम
हत्वा वातकफस्तम्भं स्वेदो ज्वरमपोहति 317
खर्परभृष्टपटस्थितकाञ्जिकसंसिक्तबालुकास्वेदः
शमयति वातकफामयशूलाङ्गभङ्गकम्पादीन 318
कम्पे शिरोहृदयगात्रव्यथायां जृम्भायां पादसुप्ततायाम
पिण्डिकोद्वेष्टनेऽङ्गसादे हनुस्तम्भे च लोमहर्षे 319
मातुलुङ्गफलकेशरो धृतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे
हन्ति वातकफरोगमास्यगं शोषमाशु जडतामरोचकम 320
शर्करादाडिमाभ्याञ्च द्रा क्षादाडिमयोस्तथा
कल्कं विधारयेदास्ये शोषवैरस्यनाशनम 321
द्राक्षाऽमलकयोः कल्कं सघृतं वदने क्षिपेत
तेन घृष्ट्वा मुखस्यान्तः कुर्वीत प्रतिसारणम 322
तेन तालुगलान्तःस्थः संशोषश्चैव शाम्यति
सुरसं जायते वक्त्रं रुचिर्भवति भोजने 323
नावनं लङ्घनं चिन्ता व्यायामः शोकभीरुषः
एभिरेव भवेन्निद्रा नाशः श्लेष्मातिसंक्षयात 324
भृष्टन्तु विजयाचूर्णं मधुना निशि भक्षयेत
निद्रा नाशेऽतिसारे च ग्रहण्यां पावकक्षये 325
गुडं पिप्पलिमूलस्य चूर्णेनालोडितं लिहेत
चिरादपि च संनष्टां निद्रा माप्नोति मानवः 326
वायसजङ्घामूलं बद्धं वा शिरसि काकमाच्याश्च
विधृतं निद्रा जनकं त्वङ्मूलं वा शृतं सगुडम 327
मूलन्तु काकमाच्या बद्धं सूत्रेण मस्तके नियतम
विदधाति नष्टनिद्रो निद्रा माश्वेव सिद्धमिदम 328
शीलयेन्मन्दनिद्र स्तु क्षीरमद्यरसान्दधि
अभ्यङ्गोद्वर्त्तनस्नानमूर्द्धकर्णाक्षितर्पणम 329
कान्ताबाहुलताऽश्लेषो निर्वृतिः कृतकृत्यता
मनोऽनुकूला विषयाः कामं निद्रा सुखप्रदाः 330
रसे शाके च सूपे च सर्पिर्यूषपयःसु च
निद्रा ं! सञ्जनयत्याशु पलाण्डुरुपयोजितः 331
एक्षवं पोतकी माषः सुरा मांसरसः पयः
गोधूमतिलमत्स्याश्च निद्रां! कुर्वन्ति देहिनाम 332
दारुहैमवती कुष्ठशताह्वाहिङ्गुसैन्धवैः
लिम्पेत्कोष्णैरम्लपिष्टैः शूलाध्मानयुतोदरम 333
कटुतैलं कणाहिङ्गुवचालशुनसाधितम
उष्णं विनिहितं हन्ति कर्णयोर्निःस्वनं व्यथाम 334
कणा सुगन्धिवचया यवान्या च समन्विता
ताम्बूलसहिता हन्ति शुष्ककासं मुखे धृता 335
श्रमोपवासानिलजे हितो नित्यं रसौदनः
मुद्गामलकयूषस्तु बद्धविट्काय दीयते 336
पेयां वा रक्तशालीनां वस्तिपार्श्वशिरोरुजि
श्वदंष्ट्रकण्टकारीभ्यां सिद्धां ज्वरहरीं पिबेत
कासी श्वासी च हिक्की च पञ्चमूलीशृतां पिबेत 337
पित्तलाहारचेष्टायां पित्तमामाशयाश्रयम्
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निंज्वरकृत्स्याद्रसानुगम 338
वेगस्तीक्ष्णोऽतिसारश्च निद्रा ऽल्पत्वं तथा वमिः
कण्ठौष्ठमुखनासानां पाकः स्वेदश्च जायते 339
प्रलापो वक्त्रकटुता मूर्च्छा दाहो मदस्तृषा
पीतविण्मूत्र नेत्रत्वं पैत्तिके भ्रम एव च 340
पैत्तिके दशरात्रेण ज्वरे युञ्जीत भेषजम 341
अथ तिक्ताऽदिक्वाथः
तिक्तामुस्तायवैः पाठाकट्फलाभ्यां सहोदकम
पक्वं सशर्करं पीतं पाचनं पैत्तिके ज्वरे 342
अथ पर्पटादिक्वाथ
पर्पटो वासकस्तिक्ता कैरातो धन्वयासकः
प्रियङ्गुश्च कृतः क्वाथ एषां शर्करया युतः
पिपासादाहपित्तास्रयुक्तं पित्तज्वरं हरेत 343
अथ द्राक्षाऽदिक्वाथः
द्राक्षा हरीतकी मुस्ता कटुका कृतमालकः
पर्पटश्च कृतः क्वाथ एषां पित्तज्वरापहः 344
मुखशोषप्रलापार्त्तिदाह मूर्च्छाभ्रमप्रणुत
पिपासारक्तपित्तानां शमनो भेदनो मतः 345
अथ पटोलादिक्वाथः
पटोलयवधान्याकमधुकं मधुसंयुतम
हन्ति पित्तज्वरं दाहं तृष्णाञ्चातिप्रमाथिनीम 346
अथ गुडूच्यादिक्वाथः
गुडूच्यामलकैर्युक्तः केवलो वाऽपि पर्पटः
पित्तज्वरं हरेत्तूर्णं दाहशोषभ्रमान्वितम 347
एकः पर्पटकः श्रेष्ठः पित्तज्वरविनाशनः
किं पुनर्यदि युज्येत चन्दनोशीरबालकैः 348
अथ ह्रीवेरादिक्वाथः
ह्रीवेरचन्दनोशीरघनपर्पटसाधितम
दद्यात्सुशीतलं वारि तृट्छर्दिज्वरदाहनुत 349
अथ भूनिम्बादिक्वाथः
भूनिम्बातिविषालोध्रमुस्तकेन्द्र यवामृताः 350
बालकं धान्यकं बिल्वं कषायो माक्षिकान्वितः
विड्भेदश्वासकासांश्च रक्तपित्तज्वरं हरेत 351
अथ महाद्राक्षाऽदिक्वाथः
द्राक्षाचन्दनपद्मानि मुस्तातिक्ताऽमृताऽपि च
धात्री बालमुशीरं च लोध्रेन्द्र यवपर्पटाः 352
परूषकं प्रियङ्गुश्च यवासो वासकस्तथा
मधुकं कुलकञ्चापि किरातो धान्यकं तथा 353
एषां क्वाथो निहन्त्येव ज्वरं पित्तसमुत्थितम
तृष्णां दाहं प्रलापञ्च रक्तपित्तं भ्रमं क्लमम 354
मृर्च्छां छर्दिं तथा शूलं मुखशोषमरोचकम
कासं श्वासञ्च हृल्लासं नाशयेन्नात्र संशयः 355
अथ धान्याकक्वाथः
ससितो निशि पर्युषितः प्रातर्धान्याकतण्डुलक्वाथः
पीतः शमयत्यचिरादन्तर्दाहं ज्वरं पैत्तम 356
अथामृताहिमवासाहिमौ
अमृतायाता हिमः प्रातः ससितः पैत्तिकं ज्वरम
वासायाश्च तथा कासरक्तपित्तज्वराञ्जयेत 357
अथद्वितीयो गुडूच्यादिक्वाथः
गुडूची भूमिनिम्बश्च बालं वीरणमूलकम
लघुमुस्तं त्रिवृद्धात्री द्रा क्षा वासा च पर्पटः 358
एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं पित्तकृतं द्रुतम
सोपद्र्रवमपि प्रातर्निपीतो मधुना सह 359
पलाशस्य बदर्या वा निम्बस्य मृदुपल्लवैः
अम्लपिष्टैः प्रलेपोऽय हन्याद्दाहयुतं ज्वरम 360
उत्तानसुप्तस्य गभीरताम्रकांस्यादिपात्रे निहिते च नाभौ
शीताम्बुधारा बहुला पतन्ती निहन्ति दाहं त्वरितं ज्वरं च 361
अथ पथ्याऽवलेहः
पथ्यां तैलघृतक्षौद्र्रैर्लिहन्दाहज्वरापहाम
कासासृक्पित्तवीसर्पश्वासान्हन्ति वमीमपि 362
काञ्जिकार्द्र पटेनावगुण्ठनं दाहनाशनम
अथ गोतक्रसंस्विन्नशीतलीकृतवाससा 363
द्राक्षाऽमलककल्केन कवलोऽत्र हितो मतः
पक्वदाडिमबीजैर्वा धानाकल्केन च क्वचित 364
दाहकम्पार्दितं क्षामं निरन्नं तृष्णयान्वितम
शर्करामधुसंयुक्तं पाययेल्लाजतर्पणम 365
मुद्गयूषौदनो देयः सितया पैत्तिके ज्वरे
हर्म्ये शुभ्राभ्रसङ्काशे शशाङ्ककरशीतले
मलयोद्भवसंसिक्ते सुप्यात्पित्तज्वरी नरः 366
हारावलीचन्दनशीतलानां सुगन्धपुष्पाम्बरभूषितानाम
नितम्बिनीनां सुपयोधराणामालिङ्गनान्याशु हरन्ति दाहम 367
आह्लादश्चास्य विज्ञाय ताः स्त्रीरपनयेत्पुनः
हितञ्च भोजयेदन्नं न प्रीतिसुरतंमहत 368
वाप्यः कमलहासिन्यो जलयन्त्रगृहाः शुभाः
नार्यश्चन्दनदिग्धाङ्ग्यो दाहदैन्यहरा मताः 369
इति पित्तज्वराधिकार
अथ कफज्वराधिकारः
श्लेष्मलाहारचेष्टाभ्यां कफो ह्यामाशयाश्रयः
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं ज्वरकृत्स्याद्र सानुगः 370
स्तैमित्यं स्तिमितोवेग आलस्यं मधुरास्यता
शुक्लमूत्रपुरीषत्वं स्तम्भस्तृप्तिरथापि वा 371
गौरवं शीतमुत्क्लेदो रोमहर्षोऽतिनिद्रि ता
प्रतिश्यायोऽरूचिः कासः कफजेऽक्ष्णोश्च शुक्लता 372
श्लैष्मिके द्वादशाहेन ज्वरे युञ्जीत भेषजम
पिप्पल्यादिकषायन्तु कफजे परिपाचनम 373
पिप्पली पिप्पलीमूलं मरिचं गजपिप्पली
नागरं चित्रकं चव्यं रेणुकैलाऽजमोदिकाः 374
सर्षपो हिङ्गु भार्गी च पाठेन्द्र यवजीरकाः
महानिम्बश्च मूर्वा च विषा तिक्ता विडङ्गकम 375
पिप्पल्यादिगणो ह्येषः कफमारुतनाशनः
गुल्मशूलज्वरहरो दीपनस्त्वामपाचनः 376
क्षौद्रो पकुल्यासंयोगः श्वासकासज्वरापहः
प्लीहानं हन्ति हिक्काञ्च बालानामपि शस्यते 377
पिप्पलद्यं त्रिफलां चापि समभागां ज्वरी लिहन
मधुना सर्पिषा चापि कासी श्वासी सुखी भवेत 378
कट्फलं पौष्करं शृङ्गी कृष्णाच मधुना सह
श्वासकासज्वरहरो लेहोऽय कफनाशनः 379
कट्फलं पौष्करं शृङ्गी यवानी कारवी तथा
कटुत्रयञ्चसर्वाणि समभागानि चूर्णयेत 380
आर्द्र कस्वरसैर्लिह्यान्मधुना वा कफज्वरी
कासश्वासारुचिच्छर्दिहिक्काश्लेष्मानिलापहः 381
सिन्दुवारदलक्वाथं कणाऽढ्य कफजे ज्वरे
जङ्घयोश्च बले क्षीणे कर्णे च पिहिते पिबेत 382
यवानी पिप्पली वासा तथा खाखसवल्कलम
एषां क्वाथं पिबेत्कासे श्वासे च कफजे ज्वरे 383
वासाक्षुद्रा ऽमृताक्वाथः क्षौद्रेण ज्वरकासहृत 384
मरिचं पिप्पलीमूलं नागरं कारवी कणा
चित्रकं कट्फलं कुष्ठं ससुगन्धि वचा शिवा 385
कण्टकारीजटा शृङ्गी यवानी पिचुमन्दकः
एषां क्वाथो हरत्येव ज्वरं सोपद्रवं कफात 386
कफवातव्याधिहरत्वाद्वाता धिकारोक्तकल्पतरुरसोयोज्यः
सिन्धुत्रिकटुराजीभिरार्द्र केण कफे हितः 387
मुद्गयूषौदनो देयो ज्वरे कफसमुत्थिते 388
इति श्लेष्म ज्वराधिकारः
अथ वातपित्तज्वराधिकारः
वातपित्तकरैर्वातपित्ते ह्यामाशयाश्रये
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगे ज्वरकारिणी 389
प्राग्रूपे वातपित्तस्य भवतो वातपैत्तिके 390
तृष्णा मूर्च्छा भ्रमो दाहो निद्रा नाशः शिरोरुजा
कण्ठास्यशोषो वमथू रोमहर्षोऽरुचिस्तमः
पर्वभेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः 391
वातपित्तज्वरे देयमौषधं पञ्चमेऽहनि 392
किराततिक्तममृतां द्राक्षामामलकं शटीम
निष्क्वाथ्य सगुडं क्वाथं वातपित्तज्वरे पिबेत 393
गुडूची पर्पटो मुस्तं किरातो विश्वभेषजम
वातपित्तज्वरे देयं पञ्चभद्र मिदं शुभम 394
त्रिफलाशाल्मलीरास्नाराजवृक्षाटरूषकैः
श्रृतमम्बु हरत्याशु वातपित्तभवं ज्वरम 395
मधुकं सारिवा द्राक्षा मधूकं चन्दनोत्पलम
काश्मरीफलकं लोध्रं त्रिफला पद्मकेशरम
परूषकं मृणालञ्च क्षिपेत्संचूर्ण्य वारिणि
निशोषितं सिताक्षौद्र लाजयुक्तन्तु तत्पिबेत
वातपित्तज्वरं दाहं तृष्णां मूर्च्छाऽरुचिभ्रमान
शमयेद्र क्तपित्तञ्चजीमूतमिव मारुतः 396
मुद्गामलकयूषस्तु वातपित्तज्वरे हितः
महादाहे प्रदातव्यो यूषश्चणकसम्भवः 397
दाडिमामलकमुद्गसम्भवो यूष उक्त इति वातपैत्तिके इति
कफपित्तहरा मुद्गाः कारवेल्ल्यादयस्तथा
प्रायेण न च ते देया वातपित्तोत्तरे ज्वरे
दत्तास्तु ज्वरविष्टम्भशूलोदावर्त्तकारिणः 398
इति वातपित्तज्वराधिकारः समाप्तः
अथ वातश्लेष्मज्वराधिकारः
वातश्लेष्मकरैर्वातकफावामाशयाश्रयौ
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगौ ज्वरकारिणौ 399
प्राग्रूपे वातकफयोः स्यातां वातकफज्वरे 400
स्तैमित्यं पर्वणां भेदो निद्रा गौरवमेव च
शिरोग्रहः प्रतिश्यायः कासः स्वेदाप्रवर्त्तनम
सन्तापो मध्यवेगश्च वातश्लेष्मज्वराकृतिः 401
वातश्लेष्मज्वरे देयमौषधं नवमेऽहनि 402
अथ पञ्चकोलम्
पिप्पलीपिप्पली मूलचव्यचित्रकनागरैः
दीपनीयः स्मृतो वर्गो वातश्लेष्मज्वरापहः 403
कोलमात्रोपयोगित्वात्पञ्चकोलमिदं स्मृतम
तीक्ष्णोष्णं पाचनं श्रेष्ठं दीपनं कफदाहनुत
गुल्मप्लीहोदरानाहशूलघ्नं पित्तकोपनम 404
अथ द्वितीयः किरातादिक्वाथः
किरातविश्वाऽमृतवल्लिसिंहिकाव्याघ्रीकणामूलरसोनसिन्दुकैः
कृतः कषायो विनिहन्ति सत्वरं ज्वरं समीरात्सकफात्समुत्त्थितम 405
अथ पिप्पल्यादिक्वाथः
पिप्पल्यादिगणक्वाथं पिबेद्वातकफज्वरी
नातः परं किञ्चिदस्ति ज्वरे भेषजमुत्तमम 406
अथ बृहत्पिप्पल्यादिक्वाथः
पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम
वचा सातिविषाऽजाजी पाठावत्सकरेणुकाः 407
किराततिक्तको मूर्वा सर्षपा मरिचानि च
कट्फलं पुष्करं भार्गो विडङ्गंकर्कटाह्वयम 408
अर्कमूलं वृहत्सिंही श्रेयसी सदुरालभा
दीप्यकश्चाजमोदा च शुकनासा सहिङ्गुका 409
एतानि समभागानि गण एकोऽष्टविंशतिः
एषां क्वाथो निपीतः स्याद्वातश्लेष्मज्वरापहः 410
हन्ति वातं तथा शीतं प्रस्वेदमतिवेपथुम
प्रलापञ्चातिनिद्रा ञ्च रोमहर्षारुची तथा 411
महावातेऽपतन्त्रे च शून्यत्वे सर्वगात्रजे
पिप्पल्यादिमहाक्वाथो ज्वरे सर्वत्र पूजितः 412
अथ दशमूलीक्वाथः
दशमूलीरसः पीतः कणाऽढ्य कफवातजे
ज्वरेऽविपाके निद्रा यां पार्श्वरुक्छ्वासकासके 413
अथ पिप्पलीक्वाथः
पिप्पलीभिः शृतं तोयमनभिष्यन्दि दीपनम
वातश्लेष्मज्वरं हन्ति सेवितं प्लीहनाशनम 414
अथ सूर्यशेखररसः
सूतकं टङ्कणं भृष्टं गन्धं शुद्धं समं समम
द्विगुणं सूतकाद्देयं जैपालं तुषवर्जितम 415
सैन्धवं मरिचं चिञ्चात्वक्क्षारः शर्कराऽपि च
प्रत्येकं सूततुल्यं स्याज्जम्बीरैर्मर्दयेद्दिनम 416
सूर्यशेखरनामाऽय रसो गुञ्जाद्वयोन्मितः
भक्षितस्तप्ततोयेन वातश्लेष्मज्वरापहः 417
स्वेदोद्गमे भृष्टकुलत्थचूर्णनिपातनं शस्तमिति ब्रुवन्ति
जीर्णं शकृद्गोर्लवणस्य भाजनं संचूर्णितं स्वेदहरं सुधूलनात 418
अथ मरिचाद्युद्धूलनम
मरिचं पिप्पली शुण्ठी पथ्या लोध्रञ्च पौष्करम
भूनिम्बः कटुकाकुष्ठं कचूरोलिङ्गिका शटी 419
एतानि समभागानि सूक्ष्मचूर्णानि कारयेत
एतदुद्धूलनं श्रेष्ठं स्रोतोवत्स्वेदनिर्गमे 420
अथ भूनिम्बाद्युद्धूलनम
भूनिम्बः कारवी तिक्ता वचा कट्फलजं रजः
एषामुद्धूलनं श्रेष्ठं सततं स्वेदसंस्रवे 421
अथ वालुका स्वेदः
पूर्वोक्तो वालुकास्वेदोऽप्यत्र समुचितः यदुक्तम
पीनसश्वासबाधिर्यजङ्घापार्श्वास्थिशूलिनि
वातश्लेष्मज्वरे देयमौषधं तद्विधानवित 422
मातुलुङ्गफलकेशरो धृतः सिन्धुजन्ममरिचान्वितो मुखे
हन्तिवातकफरोगमास्यगं शोषमाशु जडतामरोचकम 423
महत्या पञ्चमूल्याऽन्न सम्यक्सिद्धं चिकित्सकः
सप्तमे दिवसे दद्याज्ज्वरे वातवलासजे 424
इति वात कफज्वराधिकारः समाप्तः
अथ पित्तकफज्वराधिकारः
पित्तश्लेष्मकरैः पित्तकफावामाशयाश्रयौ
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगौज्वरकारिणौ 425
प्राग्रूपे पित्तकफयोः स्यातां पित्तकफज्वरे 426
लिप्ततिक्तास्यता तन्द्रा मोहः कासोऽरुचिस्तृषा
मुहुर्दाहो मुहुः शीतं पित्तश्लेष्मज्वराकृतिः 427
पित्तश्लेष्मज्वरे देयमौषधं दशमेऽहनि 428
गुडूची निम्बधान्याकं चन्दनं कटुरोहिणी
गुडूच्यादिरयं क्वाथः पाचनो दीपनः स्मृतः
तृष्णादाहारुचिच्छर्दिपित्तश्लेष्मज्वरापहः 429
अमृताकटुकाऽरिष्टपटोलघनचन्दनम
नागरेन्द्र यवं चैतदमृताष्टकमीरितम 430
क्वथितं सकणाचूर्णं पित्तश्लेष्मज्वरापहम
हृल्लासारोचकच्छर्दितृष्णादाहनिवारणम 431
अथ कण्टकार्यादिक्वाथः
कण्टकार्यमृताभार्गी विश्वेन्द्र्रयववासकम
भूनिम्बं चन्दनं मुस्तं पटोलं कटुरोहिणीम 432
विपाच्य पाययेत्क्वाथं पित्तश्लेष्मज्वरापहम
दाहतृष्णाऽरुचिच्छर्दिकासशूलनिवारणम 433
नागरोशीरबिल्वाब्द धान्यमोचरसाम्बुभिः
कृतः क्वाथो भवेद् ग्राही पित्तश्लेष्मज्वरापहः 434
शर्करामक्षमात्राञ्च कटुकीं चोष्णवारिणा
पीत्वा ज्वरं जयेज्जन्तुः पित्तश्लेष्मसमुद्भवम 435
सपत्रपुष्पवासाया रसः क्षौद्र सितायुतः
पित्तष्लेमज्वरं हन्ति साम्लपित्तं सकामलम 436
कषायः परिपीतस्तु शृङ्गबेरपटोलयोः
पित्तश्लेष्मज्वरवमीदाहकण्डूहरो भवेत 437
पटोलधान्ययोर्यूषः पित्तश्लेष्मज्वरापहः 438
इति पित्तकफज्वराधिकारः समाप्तः
अथ सन्निपातज्वराधिकारः
त्रिदोषजनकैर्वातः पित्तां श्लेष्माऽमगेहगाः
बहिर्निरस्य कोष्ठाग्निं रसगा ज्वरकारिणः 439
क्षणे दाहः क्षणे शीतमस्थिसन्धिशिरोरुजा
सास्रावे कलुषे रक्ते निर्भुग्ने चापि लोचने 440
सस्वनौ सरुजौ कर्णौ कण्ठः शूकैरिवावृतः
तन्द्रा मोहः प्रलापश्च कासः श्वासोऽरुचिर्भ्रमः 441
परिदग्धा खरस्पर्शा जिह्वा स्रस्ताङ्गता परा
ष्ठीवनं रक्तपित्तस्य कफेनोन्मिश्रितस्य च
शिरसो लोठनं तृष्णा निद्रा नाशो हृदि व्यथा
स्वेदमूत्रपुरीषाणां चिराद्दर्शनमल्पशः 442
कृशत्वं नातिगात्राणां प्रततं कण्ठकूजनम
कोठानां श्यावरक्तानां मण्डलानाञ्च दर्शनम 443
मूकत्वं स्रोतसां पाको गुरुत्वमुदरस्य च
चिरात्पाकश्च दोषाणांसन्निपातज्वराकृतिः 444
एकोल्वणास्त्रयस्तेषु द्व्युल्वणाश्च तथेति षट
त्र्युल्वणश्च भवेदेको विज्ञेयः स तु सप्तमः 445
प्रवृद्धमध्यहीनैस्तु वातपित्तकफैश्च षट
सन्निपातज्वरस्यैवं स्युर्विशेषास्त्रयोदश 446
विस्फारकश्चाशुकारी कम्पनो बभ्रसंज्ञकः
शीघ्रकारी तथा भल्लुः सप्तमः कूटपाकलः 447
सम्मोहकः पाकलश्च याम्यः क्रकच इत्यपि
ततः कर्कटकः प्रोक्तस्ततो वैदारिकाभिधः 448
